از خدا خواهیم آن خیرِ کثیر (شرحی بر دعای ماه رجب)

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

به نام خداوندی که مهربانی‌اش عام و مهرورزی‌اش خاص است. 

يَا مَنْ أَرْجُوهُ لِكُلِّ خَيْرٍ

ای کسی که برای هر خیر و تمامِ خیرها، به او امید دارم!

وَآمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ كُلِّ شَرٍّ

و ای کسی که در هر شرّی، از خشم او ایمنی می‌جویم!

يَا مَنْ يُعْطِى الْكَثِيرَ بِالْقَلِيلِ

ای کسی که کثیر (فراوان) را در برابر قلیل (کم) عطا می‌کند!

يَا مَنْ يُعْطِى مَنْ سَأَلَهُ

ای کسی که عطا می‌کند به هر آن که از او سؤال می‌کند!

يَا مَنْ يُعْطِى مَنْ لَمْ يَسْأَلْهُ وَمَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ، تَحَنُّناً مِنْهُ وَرَحْمَةً

ای کسی که عطا می‌کند به کسی که از او سؤال نکرده و او را نمی‌شناسد، از سرِ مهر و رحمت!

خداوند با اسم حنّان و رحمانِ خویش، روزی‌رسانیِ پیوسته به همهٔ مخلوقات دارد. موجوداتی هستند که نه او را می‌شناسند و نه درخواستی از درگاه او داشته‌اند. خرس و پلنگ و کرم خاکی و گربه و مار و گیاه و… کجا او را می‌شناسند که بخواهند با دستانی سائل، نزد او بروند؟ و وای به آدمی اگر جایگاه خود را نشناسد و خود را در حدّ سایر موجودات پایین بیاورد. هرچند خدا به چنین انسان‌هایی هم الزامات زندگی‌شان را عطا می‌کند، اما فرق است بین کسی که خود را روزی‌خوارِ کَرَمِ پادشاه می‌داند و کسی که تصور می‌کند یکی از اجزای جهان ماده است که صرفاً با کوشش خود یا لطف دیگران، از مواهب مادی بهره‌مند است. نگاه اول، نگاه توحیدی و سرشار از معرفت و قدرشناسی است؛ نگاه دوم، نگاه مشرکانه است و حاکی از بی‌معرفتی. اگر قرار است از خدا درخواست کنیم تا به ما عطا کند، باید چشم‌هایمان را بشوییم و با اشکی مقدس، از سر شوق، نزد خدا برویم. 

أَعْطِنِى بِمَسْأَلَتِى إِيَّاكَ، جَمِيعَ خَيْرِ الدُّنْيا وَجَمِيعَ خَيْرِ الْآخِرَةِ

عطا کن مرا، خدایا، به درخواستی که تنها و تنها از تو دارم: همهٔ خیر دنیا و همهٔ خیر آخرت را!

تا اینجا، دعا در مقام غیبت بود. دعاکننده، خدا را با ضمیر سوم‌شخص خطاب قرار می‌داد؛ گویی با رعایت این ادبِ حضور، منتظرِ اذنِ ورود بود. و حالا، که دعاکننده به صفتِ عطاکنندگیِ پادشاه عالم و خوانِ گستردهٔ نعمت او برای همه ــ و الطاف خاص او برای بندگانِ سائلِ خویش ــ معرفت یافته، اجازهٔ ورود به بارگاه قدس را یافته و می‌تواند مستقیماً خداوند را با ضمیر دوم‌شخص بخواند. 

در گام نخست از درخواست‌های بندهٔ سائل از پادشاهِ کریم، یعنی در این فراز، دعاکننده از خداوند می‌خواهد که همهٔ خیرهای دنیا و همهٔ خیرهای آخرت را به او عطا کند. یعنی در دنیا و آخرت، متصل به سرچشمهٔ عشق باشد و از کوثرِ حق بنوشد. وقتی «جمیع» (همه) در الفاظِ دعا آمده، یعنی احدِ واحد خود را در همهٔ کثرت‌ها نمایان و متجلی کند. یعنی وحدت در عین کثرت را برای او محقق کند.

پس چنین سائلی، برای درخواست خانه و ماشین و همسر و فرزند و درآمد، یا بهشت اُخروی نزدِ خدا نمی‌رود. بلکه فرمان را به دستِ خدا می‌دهد تا هرآنچه را که برای او مصداقِ خیر است، در دنیا و آخرت محقق کند. در بطن و جوهرهٔ چنین درخواستی، تسلیم و رضا نهفته است. گردن نهادن و رضایتی از سر آگاهی و عشق، نه از روی ناچاری. و نشانهٔ این تسلیم و رضا، حضور در لحظه و انجامِ هر وظیفه‌ای است که نشانه‌های اینجا و اکنون به او نشان می‌دهند.

این تسلیم و رضا و انجام وظایف بدونِ اما و اگر، شادی‌ای درونی را برای فرد به ارمغان می‌آورد که از جنس هیجانات (امواج و کف‌های روی دریا) نیست. این شادی، ناشی از حضور در عمق دریای هستی است، ناشی از حضور در قلب، که عرشِ الهی است و کعبهٔ جان. 

وَاصْرِفْ عَنِّى بِمَسْأَلَتِى إِيَّاكَ، جَمِيعَ شَرِّ الدُّنْيا وَشَرِّ الْآخِرَةِ

و برطرف کن از من، خدایا، به درخواستی که تنها و تنها از تو دارم: همهٔ شرّ دنیا و شرّ آخرت را!

در گام دوم، درخواستِ دعاکننده متوجه جریان یگانهٔ هستی می‌شود و خطرِ عدم همراهی با این جریان، که سرمنشأ همهٔ شرّهاست و در بخش «وَآمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ كُلِّ شَرٍّ» شرح داده شد. در دنیا، که خودش تصویری از ذهن جمعی بشر در طول تاریخ تا به اکنون است و نام دیگر آن ماتریکس، مایا (توهّم بزرگ) یا پردهٔ پندار است، میلیون‌ها و میلیاردها ماتریکسِ دیگر (با اندازه‌های مختلف) وجود دارند. ذهن هر انسانِ غیرواصل (کسی که در حال حضور ندارد)، یک ماتریکس است. رسانه‌های جمعی، اعم از کوچک و بزرگ، ماتریکس هستند. افکارِ برآمده از ذهنِ نفسانی و فانیِ ما در هر آن، ماتریکسی جدید حول وجود ما شکل می‌دهند. و در این فراز از دعای ماه رجب، از خدا می‌خواهیم که خطرِ درافتادن در همهٔ این ماتریکس‌ها را از ما دور کند. 

اما آخرت، ساحتِ حیاتِ واقعی است.^۶ در آخرت، ماتریکس دنیا فرو ریخته، مایا (توهّم بزرگ) تمام شده، رؤیا/کابوسِ دنیا به بیداری منتهی شده و پردهٔ پندار دریده شده است. تنها شرّ آخرت، ورود به مسیر دوزخ (صراط جحیم^۷) است که باید از خدا خواست آن بلای بزرگ و اندوه عظیم را از ما دور بگرداند. 

فَإِنَّهُ غَيْرُ مَنْقُوصٍ مَا أَعْطَيْتَ

که در آنچه تو عطا می‌کنی، کمبود و نُقصان راه ندارد! 

او که بی‌سؤال به بی‌معرفتان نیز عطا می‌کند، مگر ممکن است به کسانی که از سر محبت و معرفت او را می‌خوانند، کم و ناقص عطا کند؟! در هدیه‌های او، کمی و کاستی نیست. هر چه هست، فراوانی است. 

سائل با بیان این فراز، خداوند را به صفت کریم بودن می‌ستاید. کریم کسی است که در دهِش، خسّت (تنگ‌نظری) ندارد. دعاکننده در واقع با بیان این عبارت، خودش را با فراوانیِ هستی هم‌نوا و هم‌آهنگ می‌کند تا در اُرکستر باشکوهِ جهان، او نیز خوش‌‌ بنوازد و صفت کریم بودن در او نیز، به قدر وسع خود، متجلی و جاری شود. و اینگونه است که می‌تواند درخواست بعدی خود را مطرح کند.

وَزِدْنی مِنْ فَضْلِكَ یا کَریمُ

و از فضلت،‌ ای کریم، مرا بیفزای!

فضل، عطای بی‌حساب است؛ به این معنا که نوع محاسبهٔ آن در ذهن حسابگرِ ما نمی‌گنجد. وگرنه، همهٔ کارهای خداوند از سرِ علم و حکمت است و او دقیقاً می‌داند که به هر کس چگونه و چقدر باید عطا کند تا مسیر رشد خویش را به‌درستی طی کند. دعاکننده در این فراز، درخواستِ افزون شدن عطایا را ندارد، چون پیش از این آگاهانه به دهشِ فراوان خداوند اقرار کرده و از مفهوم خیر کثیر مطلع شده است. «زِدْنی» یعنی «مرا زیاد کن!» و این درخواست، با آیهٔ ۷ سورهٔ ابراهیم مرتبط است؛ آنجا که خداوند می‌فرماید چون قدردان باشید، شما را افزون می‌کنم!^۸

و این زیاد کردنِ فرد، افزون کردن ظرفیت اوست؛ بزرگ‌تر کردنِ ظرف وجودی اوست. چون در ظرف بزرگ‌تر می‌توان خیر بیشتری ریخت. و خیر کثیر نیازمند بزرگ‌ترین ظرف وجودی است. پس درخواستِ «زِدْنی» در این فراز، یعنی مرا به کمالِ انسانی خودم برسان و مرا هم انسانِ کامل کن. و آیا از این بزرگ‌تر و عظیم‌تر می‌شود از پادشاه هستی خواست؟

يَا ذَا الْجَلالِ وَالْإِكْرامِ، يَا ذَا النَّعْماءِ وَالْجُودِ، يَا ذَا الْمَنِّ وَالطَّوْلِ

ای شکوهمندِ بخشاینده! ای نعمت‌بخشِ گشاینده! ای نیکوبخشِ فزاینده! 

در این فراز، دعاکننده زبان به حمد و ستایشِ خداوندی می‌گشاید که تا به اینجا، با معرفت و عشق او را خوانده و تمامِ درخواست‌های نیک خود را نزد او مطرح کرده است. و انسان، آنگاه که زبان به نیکی و قدرشناسی و تحسین می‌گشاید، خودش نیز از آن حُسن نصیب می‌برد و زیبایی و نیکی در وجود خودش هم به جریان می‌افتد.

اگر قرار باشد سه عبارتِ این فراز را (که هر یک با «ذا» آغاز شده، به معنای صاحب و دارندهٔ صفاتِ نیکویی که پس از آن آمده) با یک کلمه بیان کنیم، آن کلمه جز احسان نخواهد بود. و «هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ»؟^۹ پاداشِ آن که با پندار و گفتار و کردار زیبا نزد مظهر تامّ زیبایی می‌رود، جز زیبایی نیست. پاداشِ بندهٔ نیکوخواهِ نیکوکارِ خدا، خودِ «خدا»ست!

حَرِّمْ شَيْبَتِي عَلَى النَّارِ

موهای صورت مرا بر آتش حرام کن!

آخرین درخواست در این دعا، پس از آن سه ستایشِ جانانه، این است که «خدایا! موهای صورت مرا به آتشِ دوزخ مسوزان.» و موی صورت، کنایه از کوچک‌ترین جزء بدن آدمی است، گویی گفته شود سلول‌های بدن مرا هم بر آتش حرام گردان. بنابراین، فارغ از اینکه دعاکننده مرد است یا زن، ریش دارد یا ندارد، این فراز برای همهٔ کسانی است که با تمام دل این دعا را خوانده و به این بخشِ پایانی رسیده‌اند: درخواست از خداوندگارِ کرم و سخاوت که ما را به نارِ خشم خود مگیر و در نورِ عشق خویش ذوب کن، تا از منیّت رها شویم و در اُلوهیّت متولد گردیم و هویّت حقیقیِ خویش را بازیابیم.